Ninh Bình nằm ở cực Nam Đồng bằng châu thổ sông Hồng, được biết đến là kinh đô của Việt Nam sinh ra các anh hùng hào kiệt lừng danh với 3 triều đại Đinh, Lý, Lê. Vì vậy nơi đây sở hữu nhiều di tích lịch sử - văn hóa đặc biệt, đánh dấu những sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc Việt Nam.
1. Lịch sử hình thành của tỉnh Ninh Bình
Ninh Bình nằm ở cực Nam của đồng bằng châu thổ sông Hồng, là một vùng đất giàu truyền thống văn hóa và lịch sử. Nơi đây từng là kinh đô của Việt Nam trong suốt ba triều đại lớn: Đinh, Tiền Lê và Lý, và đã sản sinh ra nhiều anh hùng hào kiệt lừng danh. Với bề dày lịch sử lâu đời, Ninh Bình trở thành một trong những cái nôi của nền văn hóa và văn minh Đại Việt.
Thời kỳ Đinh Tiên Hoàng, Ninh Bình là nơi đóng đô của kinh đô Hoa Lư, nơi Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân và thống nhất đất nước. Sau khi Đinh Tiên Hoàng qua đời, nhà Tiền Lê tiếp tục cai quản đất nước và vẫn giữ Hoa Lư làm kinh đô. Đến thời Lý, kinh đô được chuyển về Thăng Long, nhưng Hoa Lư vẫn là một trung tâm văn hóa và lịch sử quan trọng.
Ngoài vai trò là kinh đô, Ninh Bình còn là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử quan trọng. Các cuộc kháng chiến chống lại các thế lực xâm lược từ phương Bắc như quân Nguyên-Mông và quân Thanh đều có dấu ấn tại mảnh đất này. Nơi đây cũng là căn cứ cách mạng quan trọng trong cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, với nhiều chiến khu nổi tiếng như chiến khu Quỳnh Lưu.
Lịch sử Ninh Bình sở hữu nhiều di tích và văn hóa, bao gồm hàng trăm di tích được xếp hạng cấp quốc gia và tỉnh. Những di tích này không chỉ là chứng nhân của các sự kiện lịch sử mà còn là biểu tượng của sự kiên cường, lòng yêu nước và sự sáng tạo của con người Việt Nam qua các thời kỳ.
2. Các di tích lịch sử Ninh Bình được công nhận di tích Quốc gia
Ninh Bình với bề dày lịch sử lâu đời hiện nay sở hữu 1.821 di tích và trong đó có 405 di tích cấp tỉnh, 95 di tích cấp Quốc gia. Dưới đây là 11 khu di tích lịch sử Ninh Bình được công nhận di tích Quốc gia giúp khách du lịch trong và ngoài nước hiểu rõ hơn về vùng đất Cố Đô này.
2.1 Đền Thờ Vua Đinh Tiên Hoàng
Di tích lịch sử Ninh Bình Đền thờ Đinh Tiên Hoàng nằm ở xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, là một trong những di tích lịch sử quan trọng thuộc quần thể di sản cố đô Hoa Lư. Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng cùng gia đình và các tướng lĩnh của triều đại nhà Đinh. Kiến trúc của đền pha trộn giữa phong cách phương Đông và phương Tây, với nhiều cổ vật quý hiếm như gạch hoa sen khắc chữ Đại Việt và cột kinh Phật khắc chữ Phạn.
Di tích lịch sử Ninh Bình - Đền vua Đinh Tiên Hoàng
Đền được xây dựng trên nền cung điện kinh đô Hoa Lư xưa, với thiết kế đăng đối trên trục thần đạo. Với những giá trị văn hóa và lịch sử to lớn, đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng đã được xếp vào top 100 công trình kiến trúc, di tích lịch sử nổi tiếng nhất Việt Nam và được UNESCO công nhận là quần thể di sản thế giới tại Tràng An vào năm 2014.
2.2 Đền Thờ Vua Lê Đại Hành
Đền Vua Lê Đại Hành tọa lạc trong khu di tích quốc gia đặc biệt thuộc cố đô Hoa Lư, Ninh Bình. Đền thờ vua Lê Đại Hành cùng thái hậu Dương Vân Nga, vua Lê Long Đĩnh, công chúa Lê Thị Phất Ngân và danh tướng Phạm Cự Lượng. Dù quy mô nhỏ hơn đền vua Đinh Tiên Hoàng, đền vua Lê vẫn mang lại không gian gần gũi và trang nghiêm.
Di tích lịch sử Quốc gia - Đền vua Lê Đại Hành
Kiến trúc đền kết hợp giữa nội công và ngoại quốc, với các công trình kiến trúc như Nghi môn ngoại, Nghi môn nội, Bái đường, Thiêu hương và chính cung. Nghệ thuật chạm khắc gỗ thế kỷ 17 tại đây thể hiện nét điêu luyện và tinh xảo của các nghệ nhân. Với những giá trị văn hóa và lịch sử quý báu, đền thờ vua Lê Đại Hành đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1990 và di tích lịch sử quốc gia đặc biệt năm 2018.
2.3 Chùa Bái Đính
Chùa Bái Đính là quần thể chùa lớn nhất Ninh Bình, tọa lạc tại cửa ngõ phía tây của khu di tích cố đô Hoa Lư, thuộc xã Gia Sinh, huyện Gia Viễn. Chùa Bái Đính gồm có những như chùa cổ và chùa mới được xây dựng năm. Khu chùa cổ có các công trình nổi tiếng như hang sáng động tối, đền thờ thánh Nguyễn, đền thờ thần Cao Sơn và giếng ngọc. Khu chùa mới được xây dựng hoành tráng và đồ sộ, nhưng vẫn giữ được nét đẹp văn hóa và truyền thống.
Chùa Bái Đính di tích lịch sử được công nhận Quốc gia của tỉnh Ninh Bình
Chùa Bái Đính thuộc di tích lịch sử Ninh Bình được công nhận di tích Quốc gia nổi tiếng với các tượng Phật và thần lớn nhất Việt Nam, như tượng Phật Di Lặc nặng 80 tấn và tượng Quan Thế Âm Bồ Tát cao 9.57 m. Khu di tích lịch sử chùa Bái Đính đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia năm 1997.
2.4 Chiến Khu Quỳnh Lưu
Chiến khu Quỳnh Lưu, hay còn gọi là vùng ATK Quỳnh Lưu, là căn cứ địa cách mạng quan trọng trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Nhật. Chiến khu được thành lập ngày 3/2/1945, bao gồm 7 xã thuộc tỉnh Ninh Bình.
Khi di tích lịch sử nơi ghi dấu nhiều sự kiện quan trọng - Chiến khu Quỳnh Lưu
Đây là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử quan trọng, như việc cắm cờ đỏ búa liềm trên đỉnh núi Non Nước và tổ chức Đại hội đại biểu đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Ninh Bình năm 1938. Chiến khu Quỳnh Lưu đã góp phần quan trọng trong việc mở rộng vùng giải phóng và thành lập Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh Ninh Bình ngày 25/8/1945. Khu di tích lịch sử chiến khu Quỳnh Lưu được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia ngày 22/8/1998.
2.5 Phòng Tuyến Tam Điệp
Phòng tuyến Tam Điệp là một trong những khu di tích lịch sử Ninh Bình nổi tiếng, gắn liền với cuộc chiến giữa quân Thanh và nghĩa quân Tây Sơn. Nằm ở dãy núi Tam Điệp, phòng tuyến này được Ngô Thì Nhậm chọn làm căn cứ quân sự để ngăn cản đợt tấn công của quân Thanh vào năm 1788.
Quân Tây Sơn đã đóng quân tại đây trong 140 ngày, nhận được sự ủng hộ từ người dân địa phương. Nhiều tướng lĩnh địa phương đã góp công lớn vào chiến thắng của nghĩa quân Tây Sơn. Phòng tuyến Tam Điệp bao gồm nhiều địa danh như đèo Ba Dội, núi Gióng Than, đồi Hầu Vua và chùa Dâu. Khu di tích phòng tuyến Tam Điệp đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia vào năm 1998.
2.6 Động Hoa Lư
Động Hoa Lư đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia ngày 1/12/1996.
Động Hoa Lư, hay còn gọi là thung lũng Lau, nằm ở xã Gia Hưng, huyện Gia Viễn. Đây là nơi Đinh Bộ Lĩnh lập căn cứ đầu tiên trong hành trình thống nhất đất nước vào thế kỷ 10. Động nằm trong một thung lũng rộng khoảng 16 mẫu đất, được bao bọc bởi các ngọn núi vòng cung. Động Hoa Lư là nơi sinh của vua Đinh Tiên Hoàng và nơi ông chiêu binh mãi mã. Nơi đây có truyền thuyết về việc Đinh Bộ Lĩnh lớn lên và luyện cờ lau. Động Hoa Lư đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia ngày 1/12/1996.
2.7 Hành Cung Vũ Lâm
Di tích lịch sử Quốc gia Hành cung Vũ Lâm là căn cứ quân sự thời Trần
Hành cung Vũ Lâm là căn cứ quân sự thời nhà Trần, đóng vai trò quan trọng trong kháng chiến chống quân Nguyên Mông. Hành cung được xây dựng dưới triều vua Trần Thái Tông và ban đầu được sử dụng bởi các vị vua Trần xuất gia tu hành. Trận đánh quân Mông-Nguyên tại hành cung Vũ Lâm vào năm 1285 đã ghi dấu ấn sâu đậm. Hành cung Vũ Lâm hiện thuộc khu vực di sản thế giới Tràng An, với nhiều di tích lịch sử như Cửa Quan, Hành Cung, Cống Rồng và 24 ngôi chùa cổ từ thời Trần. Khu di tích Hành cung Vũ Lâm đã được công nhận là di tích quốc gia vào năm 1998 và di sản văn hóa thiên nhiên thế giới vào năm 2014.
2.8 Đền Thờ Công Chúa Phất Kim
Đền thờ Công chúa Phất Kim, còn gọi là phủ Bà Chúa, nằm tại làng cổ Yên Thành, gần đền Vua Lê Đại Hành và phủ Vườn Thiên. Đền thờ công chúa Phất Kim, con gái Đinh Tiên Hoàng, và được xây trên nền nhà cung Vọng Nguyệt. Công chúa Phất Kim tự vẫn tại đây sau những biến cố trong cuộc đời. Khu di tích đền thờ công chúa Phất Kim đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia.
Di tích lịch sử Ninh Bình - Đền thờ công chúa Phất Kim
2.9 Động Thiên Tôn
Động Thiên Tôn, nằm ở thị trấn Thiên Tôn, huyện Hoa Lư, là nơi thờ thần Thiên Tôn, vị thần trong truyền thuyết của kinh đô Hoa Lư. Truyền thuyết kể rằng Đinh Bộ Lĩnh đã tổ chức lễ tế tại đây trước khi dẹp loạn 12 sứ quân. Khu di tích động Thiên Tôn đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1962.
2.10 Phủ Vườn Thiên
Phủ Vườn Thiên, hay đền thờ hoàng tử Lê Long Thâu, nằm trong khu bảo tồn đặc biệt của cố đô Hoa Lư. Phủ Vườn Thiên thờ hoàng tử Lê Long Thâu, con trưởng vua Lê Đại Hành, và có kiến trúc tương tự một ngôi đền với ba tòa chầu hướng vào sân giữa. Lê Long Thâu được phong làm Kình Thiên Đại Vương và quản lý Tháp Tư thiên. Khu di tích phủ Vườn Thiên đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1998.
Di tích lịch sử đền thờ hoàng tử Lê Long Thâu
2.11 Đền Thánh Nguyễn
Đền Thánh Nguyễn, hay còn gọi là Đền Nguyễn Minh Không, không chỉ là một địa điểm tâm linh mà còn là một biểu tượng của kiến trúc và lịch sử Việt Nam thời nhà Lý. Đền được xây dựng để tôn vinh Nguyễn Minh Không, một danh nhân nổi tiếng đã có công lớn trong việc dạy dỗ và giáo dục, cũng như trong việc yểm trợ nhà Lý trong các công cuộc quân sự và xây dựng đất nước.
Đền Thánh Nguyễn luôn là điểm đến quan trọng trong di tích lịch sử Ninh Bình
Kiến trúc của đền Thánh Nguyễn rất đặc biệt với phong cách "nội công ngoại quốc" một kiểu kiến trúc truyền thống trong đó khu vực nội thất của đền được xây dựng công phu, tỉ mỉ, trong khi khu vực ngoại thất lại mang dáng vẻ giản dị, mộc mạc. Điểm nhấn của kiến trúc đền là Vọng Lâu - một loại tháp canh được xây dựng với mục đích vừa để quan sát, vừa để nghỉ ngơi, và gác chu một cấu trúc cao ráo, thông thoáng dùng để thư giãn và ngắm cảnh.
Di tích lịch sử Ninh Bình nơi đây tự hào là điểm đến lý tưởng cho những ai yêu thích khám phá lịch sử và thiên nhiên mà còn là một minh chứng sống động cho nỗ lực không ngừng trong việc phát huy giá trị di sản, góp phần vào sự phát triển của du lịch và bảo tồn văn hóa Việt Nam.